ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΑΚΡΙΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ

(Υπό κατασκευή)



Μια νεκρική επιγραφή Ελληνα λεγεωνάριου που απηχεί τις αντιλήψεις περί Κάτω Κόσμου των Ακριτικών τραγουδιών. Βρισκόμαστε στις πηγές του Ακριτικού Έπους.
"Παυσάμενος στρατιάς, Άρης Άρη παρέδωκεν όπλα και στρατιάν καταλίπας ταύτα, εις έτερον κόσμον άκοσμον απελήλυθε όπου ουδέν υπάρχει ειμή μόνον σκοτίη."
(περίληψη: Ο Αρης αποστρατεύτηκε, παράδωσε τα όπλα και πήγε σε έναν άλλο κόσμο, άσκημο, όπου μόνο σκοτάδια υπάρχουν)



Έργο Δ. Σκουρτέλη















Απόσπασμα εικονογράφησης σε συνέχεις. Έργο Δ. Σκουρτέλη
      

ΑΚΗΡΥΧΤΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ 
ΧΩΡΙΣ ΚΑΝΟΝΕΣ 
ΣΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΣΥΝΟΡΑ


ΤΟ "ΚΟΥΡΣΟΣ"



Βιγλάτορας. Έργο Δ. Σκουρτέλη



























Είπαμε στην εισαγωγή πως οι πραγματικοί Ακρίτες δεν έμοιαζαν με τους υπερφυσικούς ήρωες των Επών. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει πως σε αυτά δεν αντανακλώνται και οι πραγματικές συνθήκες που επικρατούσαν στα Σύνορα, και οι ανάλογες στρατηγικές και συνήθειες.  Αυτόν τον τομέα θα ερευνήσουμε εδώ. 
Κάστρο της Συρίας. Έργο του Δ. Σκουρτέλη.
Το σύστημα ειδοποίησης της Κωνσταντινούπολης για επιδρομή των Σαρακηνών από την Συρία.
Αρχιζε από την Ταρσό της Κιλικίας και μεσω βουνών και κάστρων που βρίσκονταν σε οπτική επαφή, άναβαν φωτιές, και τα νέα έφταναν άμεσα στον Αυτοκράτορα. 
Η διαδρομή καθορίζεται ώς εξής: Κάστρο Λούλου, όρος Αργέας, όρος Σάμος, κάστρο Αίγιλου, όρος Ολυμπος, όρος Κύριζος, όρος Μουκιλος, όρος Αγίου Αυξεντίου, Φάρος του Παλατίου. 
Ανάλογο σύστημα υπήρχε και τοπικά.



Από το "Περί της βασιλείου τάξεως",
κεφ "Οσα δει γενέσθαι του μεγάλου και υψηλού βασιλέως των Ρωμαίων
μέλλοντος φοσσατεύσαι"

ΚΕΚΑΥΜΕΝΟΣ "ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΝ". 

ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΥΠΕΡΑΡΙΘΜΟΥ ΕΧΘΡΟΥ


Έργο Δ. Σκουρτέλη


"Αν εκστρατεύσει ο εχθρός στην επαρχία σου και δεις πως πραγματικά δεν μπορείς να του αντισταθείς κατά μέτωπο, μην ντραπείς να τον αποφύγεις αλλά να του ξεγλιστράς ακολουθώντας τον από πίσω ή από το πλάι. Έτσι, διατηρώντας σώες τις δυνάμεις σου, αυτός δεν θα τολμήσει να απλώσει τις δικές του όπως θέλει, ούτε και θα λεηλατήσει την επαρχία σου, γιατί θα τις έχει συγκεντρωμένες. Και αν προσπαθήσει να λεηλατήσει, θα τον βρείς διασκορπισμένο, και αν δεν διστάσεις, θα τον κατακόψεις. Αλλά και να μην τον κατακόψεις, πάλι δεν θα απλωθεί όπως θέλει. 

Κάνοντας αυτά, θα διαφυλάξεις και την επαρχία σου και τον στρατό σου. Αν όμως τον πολεμήσεις με έπαρση, τότε και τον στρατό σου θα καταστρέψεις και ο εχθρός θα λεηλατήσει την επαρχία άφοβα, και η ευθύνη θα είναι δικιά σου, γιατί καλά δεν στρατήγησες. "

Η παρακολούθηση (=Παραδρομή)
του εχθρού. Έργο του Δ. Σκουρτέλη.
Αλλά και σε πολύ παλαιότερο κείμενο, διαφαίνεται ήδη αυτή η στρατηγική:

"Οι καλοί διοικητές [του στρατού] αρνούνται να δώσουν αποφασιστικές μάχες όταν διαβλέπουν κίνδυνο. 

Προτιμούν να χρησιμοποιούν στρατηγήματα και δόλο για να επικρατήσουν στον εχθρό, όσο αυτό είναι δυνατό, και να τον τρομοκρατήσουν χωρίς να εκθέσουν τις δικές τους δυνάμεις."

Βεγέτιος 4ος αι. μ Χ.


ΟΙ ΑΚΡΙΤΕΣ

Οι φύλακες των
"άκρων" (συνόρων) ήταν τμήμα του "Θεματικού" (περιφερειακού) στρατού. Εκεί, η παροχή στρατιωτικής υπηρεσίας και εξοπλισμού από τον ακρίτα 
ανταλλάσσονταν με γεωργική γη και  φοροαπαλλαγή. Αυτά γίνονταν κληρονομικά αν οι απόγονοι συνέχιζαν να υπηρετούν. έτσι, ουσιαστικά ο κάθε ακρίτας γίνονταν ανεξάρτητος ηγεμόνας στον τόπο του. 


Το είδος πολέμου των ακριτών διέφερε πολύ από αυτόν ενός συμβατικού στρατού, αν και αυτές οι τακτικές εφαρμόζονταν παντού από τον Ρωμαίικο στρατό αν κρίνονταν πρόσφορο. Η αποστολή ενός ακρίτα δεν ήταν να σταματήσει μια εκτεταμένη εισβολή, αλλά να αντιμετωπίζει τους "κουρσάρους" (Κούρσος = έφιππη επιδρομή) και τους ληστές ("απελάτες". "οδοστάτες") που ερήμωναν συστηματικά την μεθόριο με καταδρομικές, αιφνιδιαστικές επιδρομές, που ήταν κατά κανόνα έφιππες. 
Κούρσος. Έργο του Δ. Σκουρτέλη

Οι ακρίτες ήταν όμως ικανοί να αντιμετωπίσουν και σημαντικότερα στρατιωτικά τμήματα, με τακτικές που θυμίζουν τον σημερινό "ανορθόδοξο πόλεμο" ή τις τακτικές των Κλεφτών της Τουρκοκρατίας. Συχνά οι εχθροί εισέβαλλαν και με πεζικό, εγκαθιστώντας οργανωμένα στρατόπεδα από όπου εξαπέλυαν επιδρομές. Η τόσο υπερβατική εικόνα του μοναχικού ακρίτα που αντιμετωπίζει μεγάλες εχθρικές στρατιές δεν είναι τόσο μακριά από την πραγματικότητα...
Ο Διγενής στη μάχη. Έργο του Δ. Σκουρτέλη
Μπορούμε να καταλάβουμε ήδη πως αυτός ο αδιάκοπος πόλεμος απαιτούσε επαγρύπνηση, ταχύτητα, οργάνωση σε βάθος, γνώση της περιοχής και του εχθρού (εδώ οι κουμπαριές με τους Μουσουλμάνους ήταν πολύτιμες) και ικανότητες πέραν του συνηθισμένου. Για να δώσουμε μόνο ένα παράδειγμα, οι σκοπιές (Βίγλες) κράταγαν... 15 μέρες, και ορισμένοι ικανοί βιγλάτορες άντεχαν και μήνα!!! Αυτά δεν είναι μύθοι, γιατί ανάλογα περιστατικά καταγράφτηκαν ιστορικά και πολύ αργότερα (Κριμαϊκός πόλεμος)


Σε πολλά σημεία των επών βλέπουμε να εφαρμόζονται κατά γράμμα οι ακριτικές τακτικές, που ο ποιητής θεωρεί δεδομένες και πασίγνωστες και τις αναφέρει ευκαιριακά. 

"Δύνασαι επάρεις το ραβδίν και κατεβής εις βίγλαν
και να νηστεύσεις, νεώτερε, καν δεκαπέντε ημέρας
μηδέ να φας, μηδέ να πιείς μήδε ΄ύπνον να χορτάσεις..."
----------------------------
"Και εστάθην εγώ και έβλεπα το πότε θέλουν έρθει
και κτύπον άκουσα πολύν, μέγα των σκουταρίων
και εις την ψυχήν μου έλεγα -αυτοί ναι κι αποσώνουν..."
--------------------------------------------
"Κάτω στες άκρες των ακρών, στον ακροκαλαμιώναν,
τζεί μέσα εν που γύριζα, τζιαί νύνταν τζιαί ήμεραν"
                                                                                                     
(άκρες = σύνορα) 

Η παρακολούθηση του εχθρού είναι εμφανής:

"Πτερνιστηρέαν τὸν μαῦρον του, ἄνω εἰς βουνὶν ἀνέβη,
φουσσᾶτον εἶδεν κ᾿ ἐγνώμιασεν ἀριφνισμὸν οὐκ ἔχει."
---------------------------------------------------------
"Επήγε το Βλαχόπουλο στη βίγλα να βιγλίση. 
Βλέπει Τουρκιά Σαρακηνους κι' Αράπηδες κουρσάρους, 
οι κάμποι εγεμίζανε, τα πλάγια κοκκινίζαν. "


Καθώς και η ανάκριση αιχμαλώτων, που η σύλληψή τους ήταν μέσα στα καθήκοντα ενός βιγλάτορα, για ανάλογες πληροφορίες:

"πτερνιστηρέαν τὸν μαῦρον του, εἰς τὸν Σαρακηνὸν ὑπάγει,
καὶ σφόνδυλον τὸν ἔδωσε καὶ ἐξεσαγόνιασέ τον:
«Εἰπέ, μωρὲ Σαρακηνέ, ποῦ ἔναι τὰ φουσσᾶτα;»"
-----------------------------------------------------
"όλες τις στράτες έπιασεν, όλα τα μονοπάτια
και μόνον ειν που φάνηκεν ένα μικρόν βοσκάριν.
Πρώτα χτυπάτου μουστουνιά κι ύστερον αρωτά τον:
-Μην είδες το Ξερόπουλον, μην είδες το φουσσάτον;"



Αυτοί οι βιγλάτορες συχνά δρούσαν μεταμφιεσμένοι και ήταν ένας συνδυασμός σκοπού, πράκτορα και κατάσκοπου. Επέβλεπαν κυρίως τα περάσματα και τις πηγές νερού, και ειδοποιούσαν για τον κίνδυνο το Στρατηγείο τους με φωτιές και λάμψεις. Οι Ακρίτες στρατηγοί είχαν πολλές επιλογές, αλλά κύρια παρακολουθούσαν τον εχθρό από κοντά (όπως περιγράφει πιο πάνω ο Κεκαυμένος) 


Συνήθης πρακτική ήταν να στρατοπεδεύουν στο ίδιο σημείο όπου είχε στρατοπεδεύσει ο εχθρός το προηγούμενο βράδυ. Ταυτόχρονα παρακολουθούσαν με βίγλες τον εχθρό από μπρος, πίσω και τα πλάγια, και με τον ίδιο τρόπο προστάτευαν και το δικό τους απόσπασμα. Κάθε ομάδα του εχθρού που ξέκοβε από το κυρίως σώμα, εξοντώνονταν. Οι εχθροί προστατεύονταν εξαποστέλλοντας μια δεύτερη ομάδα προστασίας ("φούλκον")  και οι ακρίτες δημιουργούσαν μια δεύτερη δικιά τους εφεδρεία, που εμπλέκονταν όταν η σύγκρουση είχε προχωρήσει. Το παιχνίδι γάτας-ποντικιού ήταν ατέλειωτο...


"Βίγλα καβαλλαρίου" (έφιππη σκοπιά)  Έργο του Δ. Σκουρτέλη
Οι ακρίτες χτυπούσαν κύρια την στιγμή που οι εχθροί λαφυραγωγούσαν, ή και όταν επέστρεφαν γεμάτοι λάφυρα, επιλέγοντας την κατάλληλη "κλεισούρα".  Στο μεταξύ, ο πληθυσμός και τα ζώα είχαν συγκεντρωθεί σε προεπιλεγμένα οχυρά σημεία, ή κάστρα. 


Από το κάστρο, οι ακρίτες εξαπέλυαν αιφνιδιαστικές επιθέσεις στους επιδρομείς. Καμιά φορά, υπήρχε περίπτωση να αφήσουν τον εχθρό ανενόχλητο, και να επιτεθούν με την σειρά τους στη πατρίδα του. Γενικά, κάθε άλλη τακτική εκτός από την απ' ευθείας, κατά παράταξη σύγκρουση στα σύνορα, ήταν προτιμητέα, και όπως φαίνεται, πιο αποτελεσματική. 

Οι Γέροντες του Ραχέ, της πατρίδας του Αμιρά, πατέρα του Διγενή.
Έργο του Δ. Σκουρτέλη.

Ας μην ξεχνούν, όσοι θεωρούν τις παραπάνω τακτικές ως ύπουλες και δειλές, ότι προέρχονται (σαν αρχική ιδέα)  από το αρχαίο στρατηγικό σύγγραμμα του Αινεία του Τακτικού, που συμβουλεύει, επίσης, εγκλεισμό στα οχυρά και επίθεση στον εχθρό την στιγμή της αποχώρησής του. Ανάλογες συμβουλές περιλαμβάνονται στον Βεγέτιο


Αυτές οι τακτικές είχαν το μειονέκτημα πως οδηγούσαν ένα μεγάλο κομμάτι της υπαίθρου και των μικρών οικισμών ή αγροκτημάτων σε ερήμωση, αφήνοντάς τα έρμαια στον επιδρομέα. Συνεπώς, η συνεργασία του πληθυσμού και η απόλυτη εμπιστοσύνη του στην ισχύ και την στρατηγική του Ακριτικού στρατού, ήταν μια απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή της παραπάνω τακτικής, μια που αρχικά εμφάνιζε την εικόνα πλήρους ήττας και υποχώρησης.


Εχουμε την τύχη να έχει σωθεί ένα αυθεντικό κείμενο της εποχής με λεπτομερή περιγραφή της Ακριτικής Στρατηγικής. Σε συντομία το αποκαλούμε "Παραδρομή". Μπορείτε να διαβάσετε μια εκτεταμένη περίληψη στα Νέα Ελληνικά από τον Δ. Σκουρτέλη, Εδώ και το πρωτότυπο κείμενο θα το βρείτε εδώ
Η ακριτική στρατηγική εμπλουτίστηκε και τελειοποιήθηκε με την επαφή των Ρωμαίων και των Βυζαντινών -αλλά και των Μουσουλμάνων-με τις στρατηγικές των νομαδικών λαών της Ευρασιατικής στέππας.  Αυτοί οι λαοί, όσο και να μην μας αρέσει ή συμφέρει, βρίσκονταν στην στρατιωτική πρωτοπορία της εποχής. (" ...κάναμε μερικές βελτιώσεις στον εξοπλισμό του ιππικού,  ακολουθώντας το παράδειγμα των Γότθων, των Αλανών και των Ούννων..." γράφει ο Βεγέτιος)


Τέτοιους "Ακρίτες" και ανάλογες τακτικές διέθεταν και οι Μουσουλμάνοι. 

"...πάω τζ' ηύρα τον Σαρατζήνον τζ' εθώρεν τον Αφρίτην
σαν το βουνόν εκάθετουν, σαν τ' όρος ετζοιμάτουν,...
  Τζιαί γεία σου, γεία, Σαρατζηνέ, γλεπάτουρε του τόπου..."

Ακόμα και στην ρώσικη παραλλαγή, πληροφορούμαστε πως ο Αμιράς Μουσούρ (ο πατέρας του Διγενή) είχε αφήσει πίσω του σκοπιές, για να αποφύγει την -σίγουρη πλέον- καταδίωξη από τους ακρίτες την στιγμή που επέστρεφε φορτωμένος με λάφυρα. Και αυτό ακριβώς έγινε.

Σπανιότατη η μνεία του όρου "Ακρίτας" στα επίσημα Βυζαντινά κείμενα. Η πιο γνωστή, είναι αυτή, στο "Περί της βασιλείου τάξεως". Και εδώ ακόμη, η λέξη μπορεί να σημαίνει "ακροβολιστής", "πρόσκοπος" και όχι "φύλακας των συνόρων". 

"Οταν δε ο Βασιλεύς προχωράει σε ανοιχτό πεδίο (έρημο)" ... "σαν προφυλακή προχωρούν δυο μίλια μπροστά πάνοπλοι άντρες, 500 ακρίτες" 


Τον θρύλο των Ακριτών γέννησε και συντήρησε η λαϊκή μούσα, αν και από ένα στίχο του Πτωχοπρόδρομου, (που επικαλείται έναν Ακρίτα να φέρει ξανά δικαιοσύνη στην κοινωνία)  καταλαβαίνουμε πως ήταν διαδεδομένος προφορικά εκείνη την εποχή. 
Πάντως, κατά τα φαινόμενα, η περίφημη Αυτοκρατορική  "Βαράγγια Φρουρά" των Ρώσων και των Βίκινγκ,, η "Εταιρεία" δεν φτούραγε και πολύ "εις τας ερήμους"...

Η Καταδίωξη του Αμιρά από τους γιους του Αντρόνικου


Η αφήγηση έχει διασκευαστεί για να αναδειχτούν οι ακριτικές τακτικές.
Στην Ρωσική παραλλαγή τα αδέλφια απλά εξοντώνουν... τρεις χιλιάδες Σαρακηνούς της οπισθοφυλακής του Αμιρά.





Απόσπασμα από εικονογράφηση σε συνέχειες
Έργο Δ. Σκουρτέλη.



ΟΙ ΑΠΕΛΑΤΕΣ


Έργο Δ. Σκουρτέλη
Όταν ο πολεμιστής, για όποιον λόγο δεν μπορούσε να παρέχει τις στρατιωτικές του υπηρεσίες και να συντηρεί όπλα και άλογο, έχανε το κτήμα του και διώχνονταν από τον στρατό. Αυτοί ήταν οι "Απελάτες", που συνέχιζαν συνήθως τις πολεμικές τους δραστηριότητες ως ληστές. Γίνονταν λοιπόν αντίπαλοι των ακριτών, αν και προέρχονταν από τις γραμμές τους
Ο Διγενής Ακρίτας. Έργο του Δ. Σκουρτέλη




Ενίοτε, ακρίτες και απελάτες συμμαχούσαν κατά του κοινού εχθρού. Οι ακρίτες κατά βάθος θαύμαζαν την ανεξαρτησία των απελατών. Μάλιστα, όπως αναφέρουμε αλλού, είναι ο Καπετάνιος των απελατών, ο Φιλοπαππούς, που δίνει στον Διγενή την ιδέα να κλέψει την γυναίκα του. Ο νεαρός Διγενής ήθελε, πράγματι, να γίνει απελάτης:


"...περί απελάτων ήκουσε ευγενικών και ανδρείων
                                       ότι κρατούν στενώματα και ποιούν ανδραγαθίας
και ζήλος ήλθεν εις αυτόν να ιδή τους απελάτας..."
-------------------------------------------
"....γυρεύγω και κατερωτώ να είμαι και εγώ απελάτης
ίνα ρογεύγωμαι (ρόγα: μισθός, κέρδος, σιτηρέσιο) και εγώ μετά των απελάτων...."


 Και ο μόνος λόγος που δεν ακολούθησε αυτήν την ... αξιοπρεπή σταδιοδρομία, είναι το ότι τους... έδειρε όλους, και έτσι διαπίστωσε πως δεν ήταν και τόσο σπουδαίοι.


Όπως φαίνεται η ληστεία ήταν κερδοφόρα δραστηριότητα. έτσι, οι αρχηγοί των απελατών, Φιλοπαππούς. Κίνναμος, Γιαννάκης, Μαξιμώ, περιγράφονται ντυμένοι με πολυτέλεια, και ο Γιαννάκης μάλιστα παρουσιάζεται ως γαμπρός του Στρατηγού του Θέματος, και αποκαλείται "Χρυσός". Υπερβολικά ετούτα, αλλά όχι εξωπραγματικά...


Ληστές στα Σύνορα. Ο "Οδοστάτης" Μουσούρ.
Έργο του Δ. Σκουρτέλη.
Άλλο περίεργο σημείο είναι το ότι ο συνήθως ανελέητος Διγενής αφήνει τους καπετάνιους αυτούς ζωντανούς, παρά τις αλεπάλληλες συγκρούσεις. Μπορούμε να το ερμηνεύσουμε σαν προσπάθεια προσεταιρισμού τους, ή σαν επαναλαμβανόμενο επικό μοτίβο. 


Ο πραγματικός όμως λόγος είναι το ότι οι απελάτες είχαν δικό τους κύκλο ποιημάτων, ήταν δηλαδή και αυτοί δημοφιλείς, και ο ποιητής δεν μπορούσε να τους παραστήσει νεκρούς. Το ίδιο φαινόμενο διαπιστώσαμε στα τουρκικά έπη που αναφέρουν τον Διγενή.  Μάλιστα, σε ένα σημείο, ο ποιητής του Έπους προσπαθεί να διαψεύσει τα τραγούδια των απελατών, λέγοντας πως δεν αξίζει κανείς να "καταλέγει" (τραγουδάει) γι αυτούς, γιατί τα κατορθώματά τους ήταν ψεύτικα...


Ο Διγενής απελευθερώνει τον γιο του Στρατηγού Αντίοχου από τους ληστές .
Έργο Δ. Σκουρτέλη
Ανακήρυξη βασιλικής εκστρατείας:
Οταν ο μέγας και υψηλός Αυτοκράτωρ θελήσει να εκστρατεύσει, και να κινήσει κατά των εχθρών όπλα και στρατεύματα, ευθύς προστάζει να κρεμάσουν στην Χαλκή, έξω από τις πύλες, έναν θώρακα, ένα σπαθί και μια ασπίδα. Από αυτά λοιπόν μαθαίνουν όλοι πως ετοιμάζεται βασιλικό φουσσάτο (στράτευμα) και αμέσως κάθε άρχοντας και κάθε υφιστάμενος του, αρχίζει να ετοιμάζει τα δικά του όπλα, καθως και όλα όσα χρειάζονται σε έναν πολεμιστή.
(Περί της βασιλείου τάξεως, κεφ "Οσα δει γενέσθαι του μεγάλου και υψηλού βασιλέως των Ρωμαίων μέλλοντος φοσσατεύσαι")


Ο Αυτοκράτωρ εκστράτευε με όλα τα απαραίτητα βιβλία. 
Φυσικά, και έναν ονειροκρίτη. 


Συνεχίζεται...


  ---------------------------------------------------------------------
Για την διάθεση ή παραγγελία των εμφανιζόμενων πινάκων και σχεδίων, κεραμικών, κλπ, παρακαλώ εικοινωνείστε στο   Dim.skourt@gmail.com

For sales or order of the above paimtings, drawings and ceramics, you may contact us at Dim.skourt@gmail.com